Qərbi Azərbaycan anlayışı, tarixən Azərbaycanın tarixi torpaqlarının bir hissəsini əhatə edən, bu gün Ermənistan ərazisində yerləşən bölgələri ifadə edir. Qərbi Azərbaycan termini, xüsusilə XX əsrin sonlarına doğru müasir Ermənistan Respublikasının ərazisində yaşayan azərbaycanlı əhalinin tarixdən gələn və sonradan yaşanan tarixi hadisələr nəticəsində sıxışdırılaraq deportasiya edilmələri ilə əlaqələndirilir.
Tarixi Mənzərə
Qərbi Azərbaycan ərazisi qədim zamanlardan bəri müxtəlif türk xalqlarının yaşayış yeri olmuşdur. Ərəb xilafətinin tərkibində olduğu dövrdən başlayaraq, Səlcuq imperiyası, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tərkibində bu ərazilərdə türkdilli xalqlar yaşamışdır. Naxçıvan, Zəngəzur, Gorus, İrəvan və digər ərazilər bu bölgəyə daxil idi. Qədimdə bu ərazilər türk tayfalarının yaşadığı, qədim mədəniyyətlərə ev sahibliyi etdiyi yerlər idi.
XIX əsrdə Rusiya imperiyasının regionda güclənməsi və 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi ilə bu ərazilər çar Rusiyasının idarəsinə keçdi. Həmin dövrdən etibarən İrəvan, Zəngəzur və ətraf bölgələrdə rus imperiyasının köçürmə siyasəti nəticəsində erməni əhalisi artmağa başladı. Bunun nəticəsində azərbaycanlıların sıx yaşadığı bu torpaqlarda demoqrafik vəziyyət tədricən dəyişdi. Çar Rusiyasının regionda güclənməsindən sonra Qafqazın ruslaşdırılması siyasəti tətbiq edildi.
XX Əsrdə Deportasiyalar
XX əsrdə Qərbi Azərbaycan ərazisində azərbaycanlıların taleyi daha da mürəkkəbləşdi. 1905-1907-ci illərdə və daha sonra 1918-ci ildə erməni silahlı dəstələrinin hücumları nəticəsində Qərbi Azərbaycanın bir çox yaşayış məntəqələri məhv edildi, əhali kütləvi surətdə qətlə yetirildi və deportasiya olundu. Bu dövrdə Azərbaycan torpaqlarında qurulan müvəqqəti Ermənistan dövləti daha sonra Sovet İttifaqının tərkibinə daxil oldu və Qərbi Azərbaycan tamamilə erməni əhalisinin nəzarətinə keçdi.
Sovet dövründə də azərbaycanlı əhalinin deportasiyası davam etdi. Xüsusilə 1948-1953-cü illərdə Stalin rejiminin qərarı ilə minlərlə azərbaycanlı Qərbi Azərbaycandan məcburi şəkildə Azərbaycana köçürüldü. Bu proses nəticəsində azərbaycanlıların qədim yurd yerləri boşaldıldı və onların böyük hissəsi Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə məcburi şəkildə yerləşdirildi.
1988-ci İrəvan Hadisələri və Son Deportasiya
1988-ci il Qərbi Azərbaycan azərbaycanlılarının taleyində dönüş nöqtəsi oldu. Həmin il Ermənistan SSR-də baş verən milli zəmində toqquşmalar və erməni millətçilərinin təzyiqi nəticəsində Qərbi Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlı əhali kütləvi surətdə öz yurd-yuvalarından qovuldular. Bu deportasiya ilə Ermənistan faktiki olaraq azərbaycanlılardan təmizləndi və ərazidə yalnız erməni əhalisi qaldı.
Qərbi Azərbaycanın Coğrafiyası və Mədəniyyəti
Qərbi Azərbaycan coğrafi baxımdan çox zəngin bir ərazi idi. Müasir Ermənistan ərazisinin böyük hissəsi dağlıq bölgə olsa da, bu torpaqların tarixi azərbaycanlı icmaları üçün mədəni və iqtisadi baxımdan əhəmiyyətli idi. İrəvan şəhəri tarixən azərbaycanlıların əsas yaşayış məntəqələrindən biri olmuşdur. Bu şəhər uzun müddət mədəniyyət və təhsil mərkəzi kimi fəaliyyət göstərmişdir.
Zəngəzur, Göyçə mahalı, Basarkeçər, Dərəçiçək, Vedi kimi bölgələr də azərbaycanlıların çoxluq təşkil etdiyi ərazilər olmuşdur. Bu bölgələrdə azərbaycanlılar həm kənd təsərrüfatı, həm də sənətkarlıqla məşğul olmuş, yerli mədəniyyətin formalaşmasında böyük rol oynamışlar.
Qərbi Azərbaycanın Bugünkü Durumu
Bu gün Qərbi Azərbaycan olaraq bilinən ərazilər Ermənistan Respublikasının tərkibindədir və həmin torpaqlardan olan azərbaycanlılar öz yurdlarına qayıda bilməyiblər. Azərbaycan dövləti bu məsələnin həlli istiqamətində müxtəlif beynəlxalq platformalarda fəaliyyət göstərir və deportasiya olunmuş azərbaycanlıların geri qaytarılması tələbi ilə çıxış edir.
Azərbaycanın müasir dövründə Qərbi Azərbaycana aid müzakirələrdə Ermənistanla sülh prosesləri və ərazi iddiaları kimi məsələlər əsas yer tutur. Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı apardığı etnik təmizləmə siyasəti beynəlxalq səviyyədə tanınmasa da, regionda dərin iz buraxmışdır.
Qərbi Azərbaycan mövzusu, Azərbaycan xalqının tarixi yaddaşında xüsusi yer tutur. Bu torpaqların itirilməsi, azərbaycanlıların doğma yurdlarından məhrum edilməsi uzun müddət davam edən münaqişələrin nəticəsi olmuşdur. Tarix boyu baş verən deportasiyalar və məcburi köçürmələr azərbaycanlıların tarixi və mədəni yaddaşına dərin izlər salmışdır. Bu ərazilərin geri qaytarılması və Qərbi Azərbaycandan olan məcburi köçkünlərin öz yurdlarına dönməsi məsələsi Azərbaycanın siyasi və milli gündəmində vacib mövzulardan biri olaraq qalır.
könül Nəbizadə
102info.az sayitinin redaktoru
“Qızıl qələm” mükafatı laureatı
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü (AJB)
Vətənpərvərlik işində xidmətlərə görə medalla təltif edilmiş
Azərbaycan Qarabağ Müharibəsi əlilləri, veteranları və şəhid ailələri ictimai birliyinin fəxri üzvü.
Qərbi-Azərbaycan.az
